Bu çalışmada Türkiye Cumhuriyeti İktisadı 1923-2021 periyodu büyüme bilgileri hükümetler bazında farklı devirlere ayrılarak incelenmektedir. Büyüme bilgileri siyasi partilerin ve/veya hükümetlerin uyguladıkları siyasetler temel alınarak farklı kırımlar halinde incelenirken ilgili periyotlara ait art planda yaşanan siyasi ve iktisadi hususlara da değinilmektedir.
Grafik 1: Zincirlenmiş Hacim Endeksine Nazaran 1923-2021 Devri Büyüme Oranları
Kaynak: TÜİK bilgileri kullanılarak hazırlanmıştır.
Yukarıdaki Tablo 1’den görülebileceği üzere Türkiye Cumhuriyeti İktisadı 1923-2021 devrinde ortalama %5,07 büyümüştür. Dönemsel bazda en yüksek ortalama büyüme oranı %7.85 ile 1923-1938 periyodunda gerçekleşmişken en düşük ortalama büyüme oranı ise 1938-1950 devrinde %2 olarak gerçekleşmiştir. Yıl bazında ise en yüksek büyüme oranı %32.1 ile 1946 yılında elde edilmişken en düşük büyüme oranıysa %-15.3 küçülmeyle 1945 yılında yaşanmıştır.
1923 yılında kurulan Cumhuriyetin nüfusu 12 ila 13 milyon ortasındaydı. Sanayi yoksulu olan ülkede ziraî üretim iptidai şartlarda yapılmaktaydı. Savaşlar nedeniyle çalışabilecek nüfusunun büyük kısmı yok olan ülke insan kaynağı bakımından da epey yoksuldu. Üstelik yetişmiş, eğitimli insan ya da yönetici olarak çalışacak eleman sayısı da yok denilecek düzeydeydi.
Karayolları olmayan, deniz ve demiryolları ise yabancılara ilişkin olan ülkede devlete ve şahıslara ilişkin birkaç küçük tesis dışında neredeyse fabrika yoktu.
Benzer biçimde savaş yorgunu ülkede finansal kaynaklar da yok denecek düzeydeydi. Üstelik Osmanlı’dan kalan borçların da genç cumhuriyet tarafından ödenmesi gerekmekteydi.
Bu kaideler altında 17 Şubat – 4 Mart 1923 tarihlerinde İzmir İktisat Kongresi toplandı[1]. Amaç Cumhuriyeti iktisadi olarak da kuracak bir ülke oluşturmaktı. Kongre sonunda yayımlanan sonuç bildirisinde yer alan değerli kısımlar aşağıda aktarılmaktadır.
- Hammaddesi yurt içinde yetişen yahut yetiştirilebilen sanayi kısımları kurulması gerekmektedir.
- El işçiliğinden ve küçük imalattan hızla fabrikaya yahut büyük işletmeye geçilmelidir.
- Devlet yavaş yavaş iktisadi görüşleri de olan bir organ haline gelmeli ve özel dallar tarafından kurulamayan teşebbüsler devletçe ele alınmalıdır.
- Özel teşebbüslere kredi sağlayacak bir Devlet Bankası kurulmalıdır.
- Dış rekabete dayanabilmek için endüstrinin toplu ve bütün olarak kurulması gerekir.
- Yabancıların kurdukları tekellerden kaçınılmalıdır.
- Sanayinin teşviki ve ulusal bankaların kurulması sağlanmalıdır.
- Demiryolu inşaat programına bağlanmalıdır.
- İş erbabına amele değil, personel denmelidir.
- Sendika hakkı tanınmalıdır.
Görüldüğü üzere İzmir İktisat Kongresi temel olarak bir çeşit “Yerel Kaynaklara Dayalı Üretim Ekonomisi” önermektedir. Özel kesimin teşvik edilmesi gerektiği açıkça belirtilen kongrede onların yetersiz kaldığı alanlarda devletin iktisatta güçleneceğinin altını çizmiştir. Bu açıdan bakıldığında bir tıp liberal-karma iktisat modelinin önerildiği söylenebilir. Lakin odak noktası büsbütün “yerel kaynakların” kullanımının özendirilmesidir. Bu mahallî kaynaklar ise başta insan kaynağı olmak üzere bütün yeraltı ve yerüstü kaynakları kapsamaktadır.
1923-1938 Dönemi
Kuruluş devri olarak isimlendirilebilecek bu periyot yaşanan 1929 buhranına karşın ortalama %7.85’lik büyüme ile en yüksek büyüme suratına sahip olunan periyottur.
Bu yıllarda Türkiye Cumhuriyeti’nde büsbütün “yerel kaynaklar” kullanılarak tren yolları ve karayolları inşa edilerek ülkenin alt yapısını kurmanın temelleri atılmıştır.
Öte yandan gerek devlet ve gerekse özel kesim tarafından farklı dallarda fabrikalar ve onlara nakdî kaynak sağlayacak bankalar da kurulmuştur. Bu periyotta devlet tarafından kurulan ulusal bankalar ve halk tarafından kurulan lokal bankaların sayısı 50’ye yaklaşmıştır. Birebir devirde devletin kurduğu fabrikaların sayısı da 50’yi aşarken bunların etrafında da özel dal tarafından çok sayıda küçük ölçekli tesisler kurulmuştur.
Madencilik dalını finanse etmek için Etibank, dokuma kesimini finanse etmek için Sümerbank, esnafı finanse etmek için Halkbank, İmar ve inşaat bölümünü finanse etmek için Emlakbank devlet tarafından bu periyotta kurulmuştur.
Bu periyotta kurulan her bir banka muhakkak bir dalı finanse etmek için kurulurken aşikâr bir tarım eserinin bol olduğu yörelerde de o eserleri işleyip katma bedel yaratacak fabrikalar kurulmaktaydı.
Mesela pamuk üretiminin bol olduğu Çukurova’da dokuma fabrikaları kurulurken, bu fabrikaları finanse edecek Sümerbank da ülke genelinde hizmet vermek üzere kurulmuştu. Dokumacılık bölümünü fonlayacak özel sermayeli lokal bankalar ise sonraki yıllarda kurulmuştu.
Ege bölgesinde kurulan Tütünbank ve Egebank da Ege bölgesinde tütün ve üzüme dayalı sanayileri finanse etme emeliyle kurulmuş bankalardı. Benzeri biçimde çok sayıda örnek verilebilir.
Aynı devirde Fiskobirlik gibisi kooperatifler ve Toprak Mahsulleri Ofisi de kurulmuş olan çiftçiyi destekleyen kurumlar olmuştur.
Tabiri caizse bu periyotta ayrıntılı bir planlamayla belirli bir bölgede yetişen endüstriye uygun bir tarım eseri tespit edildikten sonra o bölgede fabrikalar kurulup o eserin üretimi teşvik edilirdi. Şeker pancarı, narenciye, pamuk, fındık ve hatta çay buna örnek olarak verilebilir.
Böylece “Tarıma Dayalı Endüstriler” yaratılarak tarım eserlerinin katma kıymeti yüksek eserlere dönüşümü sağlanmaktaydı. Bu çalışmalara koşut geliştirilen dalın sermaye muhtaçlığını karşılamak üzere de ilgili bölgede bir mahallî bankanın kurulması özendiriliyordu. Bu banka kurulana kadar ise sermaye gereksinimi devlete ilişkin ulusal bankalar tarafından karşılanıyordu.
Benzer formda madenlerimizin çıkarılıp işlenmesi için de gereken çalışmalar yapılmış ve başta demir-çelik fabrikaları olmak üzere bu alanda da çok sayıda fabrika kurulmuştur. Bu kesimin finansmanını sağlamak üzere de Etibank kurulmuştur.
Bu devirde Türkiye Cumhuriyeti neredeyse hiç dış borç kullanmamıştır. Tersine dış borç ödemiştir. Devletin aldığı kimi dış borçlar yabancıların elindeki kapitülasyonların kaldırılması ve ulusallaştırılması için kullanılmıştır. Birtakım dış borçlar ise nokta atışı fabrika kurulması gayesiyle alınmıştır. Bu periyotta alınan dış borç ölçüsü yalnızca 25 milyon dolar civarındadır.
Öte yandan tıpkı periyotta Osmanlı’dan kalan 68.2 milyon altın Osmanlı lirası borç ödemesinin taksitleri ödenmiştir. Bir altın lira 7,2 gram altın ağırlığındaydı. Buna nazaran Osmanlı’dan kalan dış borç toplamı 491.040.000 gram altın etmektedir. O da 1 gram altın = 55 $ ile 2 milyar 701 milyon dolar etmektedir. Bu borcun son taksiti 1954 yılında ödenerek borç kapatılmıştır.
Bu periyoda ait değerlendirmeleri kapatmadan evvel iki bahse daha değinmek istiyorum. Birinci evvel 1930 yılında kurulan Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’ndan kelam etmek gerekir. Osmanlı Bankası İngiliz sermayeli ve merkezi Londra olmak üzere 1856 yılında kuruldu ve Osmanlı İmparatorluğu’nun merkez bankası rolünü üstlendi. 1863 yılında bankaya Fransızlar da ortak olmuşlardır. Osmanlı İmparatorluğu bu bankanın sahibi değildi. Bu banka Osmanlı İmparatorluğu müddetince para basma inhisarına yani imtiyazına sahipti
1923-1930 periyodunda Cumhuriyet’in merkez bankası olarak da imtiyazlı rolünü sürdüren bankanın yetkileri 3 Ekim 1931 yılında TCMB’nin faaliyete geçirilmesiyle sonlandırılmıştır.
Son olarak TL paha kaybı/kazancı ile büyüme ortasındaki korelasyona bu periyot için 1929 buhranıyla bir arada değinmekte fayda vardır. 1929 yılında başlayan ekonomik kriz 1930 sonrası tesirini şiddetlendirerek devam ettirmiştir. Büyük buhranın tesirleri lakin 1939 yılında tam olarak sona ermiştir.
Grafik 2: 1923-1938 Periyodu Büyüme Dataları ve TL Bedel Kaybı/Kazancı
Kaynak: TÜİK ve TCMB dataları kullanılarak hazırlanmıştır.
Grafik 2’de turuncu eğri TL’nin Amerikan doları karşısındaki kazanç/kayıplarını gösterirken mavi eğri ise yıllık büyüme bilgilerini göstermektedir. Grafikte görüldüğü üzere bu periyotta iktisat 3 sene küçülürken 12 yıl büyümüştür. Birebir periyotta TL dolar karşısında 5 yıl paha kaybetmişken 4 sene paha kazanmış ve 6 yıl TL/USD kuru sabit kalmıştır.
TL’nin dolar karşısında 1934 ve 1935 yıllarında elde ettiği %24 ve %28.6’lık bedel çıkarı büsbütün ABD dolarının altın karşısındaki “devalüasyonuna” bağlanabilecektir. Büyük Buhrandan çıkış için ABD’de devreye alınan New Deal (Yeni Anlaşma) kapsamında 1934 yılında doların altın karşısında kıymeti düşürülerek piyasaya daha fazla dolar sürülmüştü. Bu çerçevede TL de dolar karşısında art geriye iki sene rekor bedel kazanmıştı.
Bu mevzuya neden dikkat çekiyorum. TL’nin dolar karşısında 1934 ve 1935 yıllarında rekor bedel kazanmış olması iktisadın 1936 yılında dolar bazında %23 üzere rekor bir büyüme elde etmesinde büyük hissesi olduğu kanaatindeyim. Şöyle ki 1936 yılında 1935’e nazaran iktisat tıpkı hacmini korumuş olsaydı bile iktisat sadece TL kıymet çıkarı nedeniyle büyümüş olurdu.
Çalışmanın ileriki kısımlarında de TL’nin dolar karşısındaki kazanç/kayıplarıyla ekonomik büyüme ortasındaki münasebete vakit zaman değinilecektir.
1939-1950 Dönemi
Kuruluş sonrası gelişme periyodu olarak isimlendirilebilecek bu periyotta iktisat ortalama %2 büyüyerek Cumhuriyet devrinin en düşük ortalama büyüme oranına sahip olunmuştur. Elbette bunun en değerli nedeni 6 sene süren İkinci Dünya Savaşıdır.
Bu devirdeki ülke envanterine bakıldığında genç cumhuriyet 1923-1938 devrinde inşa ettiği demiryollarıyla ulaşım alt yapısının geliştirilmesi değerli ölçüde gelişme sağlanmıştır. Misal formda farklı dallarda açılmış olan çok sayıda fabrikalarla sanayi üretiminde de değerli aralıklar kaydedilmiştir. Fakat ziraî üretimde makineleşme konusunda şimdi istenen düzeylere gelinememiştir.
İnsan kaynağına bakıldığındaysa ülke nüfusunun 1940 yılında 18 milyona yaklaştığı ve okuma yazma oranının da %30 düzeyine yaklaştığı görülmektedir. Bunda elbette 1928 yılında yapılan Harf İhtilali sonucunda kullanılmaya başlanan Latin alfabesinin rolü büyüktür.
İnsan kaynağının geliştirilmesine dönük olarak 8/4/1929 tarihli ve 1416 sayılı Ecnebi Memleketlere Gönderilecek Talebe Hakkında Kanun sayesinde yurtdışına eğitim için gönderilen çok sayıda öğrencinin yetişip dönmesiyle geniş bir yelpazede nitelikli insan kaynağına da sahip olunmuştur.
Bu yasa kapsamında günümüzde de yurtdışına eğitim için öğrenciler gönderilmekte ve ülkenin insan kaynağının gelişimine çalışılmaktadır. Ben de onlardan biriyim. Günümüzde 1416 sayılı yasa kapsamında devlet bursuyla yurtdışında eğitim alanların kurduğu bir WhatsApp kümesi da bulunmaktadır.
Bu periyodun başında ülkedeki traktör sayısı yalnızca 200 civarındayken, biçerdöver ise bulunmamaktaydı. 1945 yılına kadar bu cins ziraî makinelerin sayısında artış olsa da arzulanan düzeyde bir artış olmamıştır. Elbette bunun da nedeni büsbütün İkinci Dünya Savaşı ve bu savaş nedeniyle ülke kaynaklarının da yüklü olarak savunma sanayiine aktarılmasıdır. Hatta bu devirde İngiltere’den alınan dış borç ile tekrar tıpkı ülkeden silah satın alınmıştır.
Grafik 3: 1938-1950 Periyodu Büyüme Dataları ve TL Paha Kaybı/Kazancı
Kaynak: TÜİK ve TCMB bilgileri kullanılarak hazırlanmıştır.
Bu periyotta de 1923-1938 periyodunda olduğu üzere “Yerel Kaynaklara Dayalı Üretim İktisadı Politikaları” benimsenerek, madencilik ve tarıma dayalı entegre üretim tesisleri kurularak iktisadın üretime ait temelleri daha da güçlendirilmiştir. Bu periyotta devlet tarafından kurulan fabrikalar, yapılan yollar ve öbür faaliyetlerin listesi için https://www.ismetinonu.org.tr/1938-1950-arasinda-yapilanlar/ sayfasını ziyaret edebilirsiniz.
Yukarıdaki Grafik 3’te de görülebileceği üzere Türkiye iktisadı 1939-1945 periyodunda toplamda %33 küçülmüş, savaş sonrası devir olan 1946-1950 devrindeyse %57 büyümüştür. Bunun en değerli sebebi savaş müddetince ülke kaynaklarının savunma maksatlı alanlara aktarılması olarak öne çıkmaktadır. Savaş sonrası devirde ise bütün dünyada olduğu üzere Türkiye’de de oluşan barış ortamında ekonomiler süratli bir büyüme sürecine girmişlerdir. O denli ki iktisat tarihinde büyüme için bundan elverişli bir devir yoktur.
1944 yılında oluşturulan Bretton Woods sistemiyle altına dayalı sabit kur sistemine geçilmesinin de 1946 ve sonraki yılların büyüme dataları üzerinde çok değerli tesirleri olduğu düşünülmektedir.
Yine Grafik 3’te görülebileceği üzere TL dolar karşısında bu devirde toplamda %67 oranında paha kaybetmiştir. Savaş boyunca sabit tutulan kur 1945 ve 1946 yıllarında sırasıyla %30 ve %33 oranında paha kaybetmiştir. TL’deki bu paha kayıplarının 1946 yılındaki %32.1’lik rekor büyüme üzerindeki olumlu/olumsuz tesirleri incelemeye kıymet bir konudur.
[1] İzmir İktisat Kongresi’nde alınan kararlara aşağıdaki link ile ulaşabilirsiniz. https://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0zmir_%C4%B0ktisat_Kongresi
Devamı gelecek…